We interviewen Bram Rietveld, voormalig manager Collectie & Cultuur bij de Bibliotheek. Bram weet een hoop te vertellen over Kenau. Een vrouw die haar mannetje stond in een geschiedenis die door mannen wordt gedomineerd.

Wie was Kenau?

“Kenau werd in 1526 geboren als dochter van Simon Gerritsz, een brouwer, en Guerte Coenendochter Hasselaer. De Hasselaers waren een familie van goeden huize, waarvan diverse leden schepenen van Haarlem waren. Kenau zette als zelfstandig ondernemer het scheepsbouwbedrijf voort en noemde zich zelfbewust scheepmaakster.”

Wat is haar geschiedenis?

“Tijdens het beleg van Haarlem, dat duurde van 3 december 1572 tot 13 juli 1573 (toen de stad zich overgaf) lag de scheepswerf waarschijnlijk stil”, vertelt Bram. “Kenau leverde in 1573 voor 400 gulden hout aan de stad voor de bouw van vier galeien, die men tegen de Spanjaarden kon inzetten op het Haarlemmermeer. De stad beloofde om dit geld later terug te betalen. In 1578 is Kenau weer terug in Haarlem, de Spaanse troepen zijn vertrokken en de stad is weer prinsgezind. Ze vindt het tijd om achter het geld aan te gaan. Dat schiet niet erg op. In 1586 schrijft ze een verzoekschrift aan burgemeesters en schepenen van de stad, waarin ze aangeeft altijd een goed patriot te zijn geweest. Het loopt opnieuw op niets uit. Maar ze laat het er niet bij zitten en wendt zich tot het Hof van Holland. Pas postuum krijgt zij opnieuw gelijk als haar dochters de juridische strijd voortzetten en prins Maurits een brief schrijft waarin hij beveelt het geld onmiddellijk uit te keren aan de erven van Kenau. Uiteindelijk gebeurde dit pas in 1596. Vanwege een ander proces dat zij voerde en dat zij ook doorzette tot aan het Hof van Holland, werd zij een tovenaarster genoemd, omdat zij de procureur van de tegenpartij had uitgescholden. Later werden ook haar dochters van tovenarij beticht. Op de een of andere manier had Kenau zich niet geliefd gemaakt bij de Haarlems magistraat. Waardoor, dat blijft speculeren. De slechte naam van Kenau lijkt stevig gevestigd.”

Waarom is ze uitgegroeid tot een heldin?

“Tot in de 19e eeuw werd aan Kenau een heldenstatus verleend, maar aan het einde van die eeuw werd vrijwel alles als legendarisch beschouwd. Door haar rol tijdens het beleg is zij uitgegroeid tot een heldin, zij het dat er in latere eeuwen veel bij verzonnen en geromantiseerd is, onder meer door de bekende Tollens. Een land en een stad hebben helden nodig en met name kunstenaars hebben de roem van Kenau dan ook vaak verbeeld. Bij hen sprak een vrouw die zich begeeft in een mannenwereld tot de verbeelding. In 1941 schrijft Presser in zijn Tachtigjarige oorlog 'dat Kenau Simonsdochter niet de feeks der legende is geweest, maar een rustige, kloeke zakenvrouw die haar seksegenoten voorging waar het moest, zonder ophef, zonder reclame'.
In het in 1956 verschenen boek van de Haarlemse archivaris Gerda Kurtz, wordt het verhaal van Kenau volledig ontmythologiseerd en blijft er weinig van Kenau over. Gelukkig heeft Els Kloek haar weer in ere hersteld, zij het dat ze niet alleen heldin is, maar een mens van vlees en bloed.”  

Ben je nog geen lid van de Bibliotheek? Dat kan voor € 51 per jaar! Kies uit meer dan 500.000 boeken, e-books, dvd’s en tijdschriften. Lees je liever digitaal? Dat kan. In de online Bibliotheek vind je ook nog eens duizenden e-books. Bekijk hier alle opties.

Waarom heeft het woord 'kenau' nu een negatieve betekenis?

“Het woord 'kenau' is al sinds de zeventiende eeuw in gebruik”, vertelt Bram. “Aanvankelijk was een kenau een 'vrouw die haar mannetje staat' en gebruikte men het woord zowel waarderend (doortastende, onafhankelijke vrouw) als misprijzend (bazige, heerszuchtige vrouw). De gunstige betekenis legde al snel het loodje. In een mannenwereld staat een vrouw die zich als een man gedraagt nu eenmaal niet in aanzien. Kenau werd daarom eeuwenlang in de ongunstige betekenis van manwijf of haaibaai gebruikt. Dit doet de echte Kenau groot onrecht”, vindt Bram.

Welke les kunnen mannen én vrouwen van Kenau leren?

“Kenau is duidelijk een sterke vrouw met uitgesproken ideeën. Zij laat zich niet de kaas van het brood eten. Ze voert vele processen om gelijk te krijgen en krijgt dat dan ook bijna altijd. In een door mannen gedomineerde wereld wist zij zich goed staande te houden als scheepsbouwster. Wat je daarvan kunt leren? Om door te zetten, ook in moeilijke omstandigheden. En je niks aan te trekken van wat anderen van je vinden.”

Welke films en boeken over Kenau zijn de moeite waard?

“De boeken van Els Kloek zijn echte aanraders voor een waarheidsgetrouw beeld: Kenau (2001) en Kenau & Magdalena: vrouwen in de Tachtigjarige Oorlog (2014). Kenau (2013) van Tessa de Loo is geromantiseerd, maar wel leuk om te lezen. Kenau komt je halen! (2015) van Lydia Rood is een kinderboek, ook erg leuk. De film 'Kenau' met Monic Hendrickx en Barry Atsma is geromantiseerde fictie, de meningen over deze film liggen nogal uiteen.” 

Bram Rietveld, voormalig manager Collectie & Cultuur bij Stadsbibliotheek Haarlem (foto: Graziella Curreli)